علوم چهارم - گردش غذا در بدن

زمانی که اجدادمون تازه چند سالی بود که یاد گرفته بودن کشاورزی کنن؛ لازم داشتن بفهمن که کِی هوا رو به گرمی میره و زمان کاشت بذرهاست. یا کِی فصل سرد شروع میشه و خطر سرمازدگی وجود داره. جواب همه این سوالا تو آسمون بود! اجدادمون با رصد آسمون شب و تماشای ستاره ها و صورت های فلکی تونستن این مشکلات رو حل کنن. حالا وقتشه بیشتر راجب علم نجوم بدونید. (صفحات ۶۷ تا ۶۹ کتاب درسی علوم به این مسئله پرداخته)

منظومهٔ شمسی تنها بخش کوچکی از کهکشان راه شیری است و این کهکشان هم خودش بخشی کوچک از مجموعه کهکشان های شناخته شده است. در این قسمت با منظومهٔ شمسی آشنا می شویم. ***این بحث در صفحه های ۷۰ و ۷۱ از کتاب درسی آمده است. ***

"می خوایم یه گشتی تو منظومهٔ خورشیدی و علم نجوم بزنیم و ببینیم اون بالا چه خبره؟ عطارد یا همون تیر، زهره یا ناهید، زمین خودمون، مریخ یا بهرام، مشتری یا برجیس، زحل یا کیوان، اورانوس و آخر از همه هم نپتون. اینا همشون سیاره هایی تو فضا هستند. تو این قسمت هر کدوم ازین سیاره ها رو بیشتر میشناسید و از تفاوت ها و شباهت های اون ها آگاه میشید. ردپای این مطالب رو میتونید تو صفحه های 72و73 کتاب درسی علوم پایه چهارم دنبال کنید.

تو قسمت قبل با منظومه شمسی و سیاره هاش آشنا شدیم. حالا وقتشه تو علم نجوم دربارهٔ خورشید، نزدیک ترین ستاره به زمین و تنها ستارهٔ منظومه شمسی باهاتون صحبت کنیم. همهٔ ما کم یا زیاد، ستاره دیدیم. اون ها رو نقطه های نورانی و کوچیکی تو آسمون شب می دونیم. اما جالب نیست که خورشید هم یه ستاره است ولی فقط روزا پیداش میشه و شبا نمی بینیمش؟ اینبار با مهم ترین نقش اجرام آسمانی تو زندگی روزانه آشنا میشیم؛ یعنی تقویم. ردپای این مطالب رو میتونید تو صفحه 74 کتاب درسی علوم پایه چهارم دنبال کنید.

اگه یادتون باشه تو قسمت قبل با سال و تقویم خورشیدی آشنا شدیم و فهمیدیم هر ۱۲ ماه، یک سال محسوب میشه. البته سال قمری هم ۱۲ ماهه، اما نکته اینجاست که ماه های قمری کمی کوتاه تر از ماه های شمسی هستن. حالا به نظرتون چرا شکل هلال ماه تو آسمان تغییر می کنه؟ این تغییر شکل ماه چه ارتباطی با ماه های قمری داره؟ چجوری می تونیم شروع و پایان یک ماه قمری رو تشخیص بدیم؟***در این قسمت به بررسی صفحه 75 از کتاب درسی می پردازیم.***

تو قسمت های قبل با منظومه ی شمسی، سیاره هاش و کهکشان راه شیری آشنا شدیم و فهمیدیم کهکشان ما یکی از بی شمار کهکشان های این فضای بی انتهاست! حتماً فیلم های زیادی درباره ی فضانوردی دیدید و شاید تصور کنید این همه اطلاعات رو با سفر به فضا به دست آوردیم. جالبه بدونید که خیلی از این اطلاعات تنها از طریق تلسکوپ هایی که به ایستگاه های فضایی فرستادیم جمع آوری کردیم.***در این قسمت به بررسی صفحه های 75 و 76 از کتاب درسی می پردازیم.***

بدن ما از چی ساخته شده؟ سلول . خب این سلول، کوچک ترین جزء زنده تو بدن جانداران هستش و برای این که زنده بمونه و رشد کنه نیاز به غذا و اکسیژن داره، اصلا برای همینه که میگیم سلول زنده ست. سلول های جانداران مختلف باهم فرق دارن تازه تو بدن هر موجود زنده ای چون اعضای گوناگونی دارن سلول های خاص خودشون رو دارن اما یه شباهت هایی هم دارن اونم اینه که همه ی اون ها دارای غشاء، سیتوپلاسم و هسته هستن. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه های 77 تا 79 کتاب درسی پیدا کنیم .

همون طور که می دونین جانداران در طول عمر خود رشد می کنن. اما این رشد چطور اتفاق می افته؟ نوزاد انسان با تمام اعضاش به دنیا میاد و هر عضو از سلول های خاص خودش تشکیل شده، این سلول ها به مرور رشد می کنن و هر سلول به دو سلول شبیه خودش تقسیم میشه که بهش تقسیم سلولی میگیم، پس تعداد سلول های هر عضو زیاد میشه و اون عضو رشد می کنه. موضوع این قسمت رو تو صفحه ی 80 کتاب درسی می تونیم پیدا کنیم.

تا حالا شده یه مدت طولانی غذا نخورین؟ چه حسی داشتین ؟ بی حالی؟ می دانیم که سلول های بدن ما برای رشد به غذا نیاز دارن، اما سؤال اینه که این غذا چطور برای انتقال به سلول ها آماده می شه؟ به فرایندی که غذا در بدن ما طی می کنه تا برای رسیدن به سلول ها آماده بشه، گوارش می گیم. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه ی 81 کتاب درسی پیدا کنیم.

حتما تا حالا دل پیچه یا دل درد گرفتین یا مثلا معدتون بسوزه یا دچار اسهال و استفراغ بشین. می دونیم برای این که سلول های بدن زندگی کنن غذا نیاز دارن و گوارش غذا و چطوری رسیدنش به سلول ها به چه شکلیه ولی یه وقتا دستگاه گوارش ما بیمار می شه و ما یا دل درد می گیریم یا اسهال و استفراغ. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه ی 82 کتاب درسی پیدا کنیم.

وقتی یه بادکنک باد می کنی هوای دم رو وارد بادکنک می کنین یا هوای بازدم؟ می تونین با یک آزمایش این رو امتحان کنین. ما انسان ها برای ادامه ی زندگی به نفس کشیدن و اکسیژن نیاز داریم چرا؟ چون سلول های بدن به اکسیژن برای ادامه ی زندگی نیاز دارن و دی اکسید کربن رو تولید می کنن و دفع می کنن، حالا این عمل رو با چه دستگاهی انجام می دن؟ دستگاه تنفس بدن. کار این دستگاه با دم یعنی وارد شدن هوا به بینی آغاز می شه و هوا پس از عبور از بینی و حلق، از راه لوله ای به نام نای وارد شش ها یا ریه های ما می شه. در آن جا مقداری از اکسیژن هوا جذب می شه و دی اکسیدکربن تولید شده در بدن به جای آن وارد هوای بازدم می شه و هوای بازدم همان مسیر هوای دم را برعکس طی می کنه و از بینی خارج می شه. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه های 83 و 84 کتاب درسی پیدا کنیم.

تا حالا به صدای قلبتون گوش دادین؟ یا تعداد ضربه های قلبتون رو شمردین؟ اصلا قلب دقیقا داره چیکار می کنه تو بدن و چرا بدون وقفه ضربان داره؟ قلب مثل یک تلمبه خون رو از راه سرخرگ ها به تمام نقاط بدن می رسونه. خون تو بدن می گرده و موادی را که برای زنده موندن و رشد سلول ها ضروریه به اون ها می رسونه و مواد زائد رو از اون ها دور می کنه. یکی دیگه از وظایف خون، گرفتن اکسیژن از شش ها و رسوندن اون به سلول هاست. این کار رو گلبول های (گویچه های) قرمز خون برعهده دارن. گلبول های قرمز بعد از رسوندن اکسیژن به سلول ها، دی اکسیدکربن رو از اون ها می گیرن و به شش ها می رسونن. سرخرگ ها تو تمام اعضای بدن انسان هستن و از طریق شبکه ی مویرگی مواد رو با سلول ها مبادله می کنن. شبکه ی مویرگی بعد از انجام مبادله به سیاهرگ متصل می شه و خون رو از راه اون به قلب برمی گردونه. حرکت خون تو سرخرگ ها رو تو برخی نقاط بدن مثل گردن و مچ دست می تونیم احساس کنیم که به آن نبض می گیم. به کل این مجموعه، یعنی قلب، سرخرگ ها، مویرگ ها و سیاهرگ ها دستگاه گردش خون می گیم. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه ی 86 کتاب درسی پیدا کنیم.

بدن ما برای زنده موندن دستگاه های مختلفی داره که هرکدوم وظیفه ی مشخصی رو دارن. تو بدن به کمک دستگاه گوارش غذا برای سلول ها آماده می شه به کمک دستگاه تنفس اکسیژن هوا رو دریافت و دی اکسید کربن تولید شده تو سلول رو دفع می کنه و به کمک دستگاه گردش خون غذای آماده شده و اکسیژن رو به سلول ها می رسونه و مواد دفعی سلول هارو می گیره. این مواد دفعی چطوری از بدن خارج می شن؟ این مواد با کمک جریان خون به کلیه ها می رسن و از طریق دو لوله از کلیه ها به مثانه رفته و از بدن دفع می شن. به این مجموعه ی کلیه ها و لوله ها و مثانه، دستگاه دفع ادرار می گیم. برای حفظ سلامتی دستگاه دفع ادرار لازمه هر روز به مقدار لازم آب بنوشیم، چون اگه آب کافی به کلیه ها نرسه، ادرار غلیظ می شه و ممکنه مواد دفعی محلول تو اون، تو کلیه ها و مثانه رسوب کنن و سنگ تشکیل بدن. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه ی 91 کتاب درسی پیدا کنیم.

موضوع این قسمت از درس سلامتی بدنه. توی قسمت های قبل با دستگاه های جورواجور بدن انسان آشنا شدیم. حالا وقتشه که یه دور تمام این دستگاه ها رو مرور کنیم و بگیم که برای حفظ سلامتی هر کدومشون چی کار باید بکنیم یا چی کار نباید بکنیم. اولین دستگاهی که راجع بهش صحبت می کنیم، دستگاه تنفسه. ورزش منظم و تنفس در هوای پاکیزه برای سلامتی شش ها و بقیهٔ اعضای دستگاه تنفس ما لازمن. بعد از اون می رسیم به دستگاه گردش خون که شامل قلب و رگ ها می شه. برای حفظ سلامتی اون ها لازمه حواسمون به تغذیه مون باشه. یعنی مراقب باشیم چربی و نمک رو بیش از حد مصرف نکنیم. دستگاه بعدی که در این قسمت راجع بهش صحبت می کنیم، دستگاه دفع ادرار، یعنی کلیه ها و مثانه است که برای حفظ سلامتیشون باید حواسمون باشه هر روز به قدر کافی آب بخوریم. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه های 87 تا 89 و 92 کتاب درسی پیدا کنیم.

موضوع این قسمت طبقه بندی بی مهره هاس. برای این که وارد بحث طبقه بندی بی مهره ها بشیم، اول می خوایم ببینیم اصلاً طبقه بندی یعنی چی و چرا و چطور انجام می شه. طبقه بندی یعنی تقسیم کردن یک گروه بزرگ به گروه های کوچیک تر. معمولاً چیزها رو برای این که راحت تر پیداشون کنیم یا بتونیم بهتر بشناسیمشون طبقه بندی می کنیم. این کار رو بر اساس شباهت ها و تفاوت های اعضای اون گروه انجام می دیم. مثلاً وقتی می خوایم کتاب ها رو توی قفسه بچینیم، اون هایی که از نظر موضوع شبیه هم هستن رو تو یه طبقه از قفسه می چینیم. زیست شناس ها برای طبقه بندی جانوران از روش هایی شبیه همین روش استفاده می کنن. یعنی مثلاً جانوران بی مهره رو هم بر اساس شباهت ها و تفاوت هایی که با هم دارن طبقه بندی می کنن. مثلاً آیا بدنشون یه تیکه اس یا چندقسمتیه، دست وپا دارن یا نه، دست وپاهاشون بندبنده یا نه. توی قسمت های بعد با بی مهره های هر کدوم از این طبقه ها بیشتر آشنا می شید. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه های 93 تا 96 کتاب درسی پیدا کنیم.

می خوایم درباره یه گروه نسبتاً کوچیک از بی مهره ها صحبت کنیم و به یه تفاوت مهم بعضی از بی مهره ها با بقیه شون توجه کنیم. بعضی از بی مهره ها هستن که دست وپا ندارن و مثل مار روی شکمشون می خزن. کرم خاکی یکی از این بی مهره هاس که می تونین توی خاک باغچه پیداش کنین. بیشتر بی مهره ها مثل مورچه و عنکبوت و سوسک دست وپا دارن. بعضی هاشون هم مثل پشه و زنبور و کفشدوزک بال دارن اما کرم ها نه دست وپا دارن و نه بال. تفاوت دیگه ی کرم ها با بقیه ی بی مهره ها اینه که شکل بدن کرم ها حلقه حلقه اس. به جز کرم خاکی که راجع بهش صحبت کردیم، زالو و انگل های دستگاه گوارش مثل کرمک و آسکاریس هم تو این گروه هستن. این انگل ها از طریق خوردن غذای آلوده یا غذا خوردن با دست های آلوده وارد دستگاه گوارش انسان ها، مخصوصاً بچه ها می شن. مشکلی که انگل ها برای آدم ایجاد می کنن اینه که از غذایی که توی دستگاه گوارش آماده شده تغذیه می کنن و این کار اون ها می تونه باعث ضعیف شدن فرد یا کم شدن رشدش بشه. برای همین خیلی باید به رعایت بهداشت موقع غذا خوردن توجه کنیم. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه ی 97 کتاب درسی پیدا کنیم.

موضوع این قسمت دو گروه از بی مهره هاس که یکی شون گروه خیلی بزرگیه. تو قسمت قبل کرم ها رو به خاطر یه تفاوت خیلی مهمشون با بقیه ی بی مهره ها گذاشتیم کنار. اون تفاوت این بود که کرم ها دست وپا نداشتن. حالا می خوایم بریم سراغ بی مهره هایی که دست وپا دارن و دست وپاهاشون هم بندبنده. مثلاً مورچه، زنبور، عنکبوت و خیلی های دیگه. این بی مهره هایی که امروز راجع بهشون صحبت می کنیم، یه شباهت دیگه هم دارن: بدنشون چندقسمتیه. البته بعضی هاشون بال دارن و بعضی هاشون بال ندارن. بنابراین فعلاً این ویژگی بال داشتن یا نداشتن رو می ذاریم کنار و می ریم سراغ همون بدن چندقسمتی و تعداد دست وپاها. اگر به مورچه و زنبور از نزدیک نگاه کنید می بینید که هر دوی اون ها شش دست وپا و دو شاخک دارن. بدنشون هم که چندقسمتیه. بنابراین می تونیم اون ها رو تو یه گروه بذاریم. عنکبوت هم خیلی شبیه اون هاس اما تفاوت مهمش اینه که هشت تا دست وپا داره. بنابراین گروهی که عنکبوت توش هست رو از بقیه جدا می کنیم و اسمشون رو می ذاریم گروه عنکبوتیان. توی این گروه به جز انواع عنکبوت عقرب و رتیل هم هستن. اسم گروه دیگه که خیلی هم بزرگ و پرجمعیته، حشراته. حشرات هم دست وپاهای بندبند و بدن چندقسمتی دارن اما تعداد دست وپاهاشون شش تاس. حشرات خیلی زیادن و خیلی از اون ها مثل پشه و مگس، برای ما مشکل ایجاد می کنن و اون ها رو مزاحم می دونیم اما بعضی هاشون هم هستن که مثل زنبور برای ما مفیدن و ازشون نگهداری می کنیم. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه های 98 و 99 کتاب درسی پیدا کنیم.

گروه بزرگی از بی مهره ها مثل کرم ها، حشرات و عنکبوتیان رو شناختیم و این قسمت با دو گروه دیگه، هزارپایان و سخت پوستان آشنا می شیم. هزارپایان و سخت پوستان هم مثل حشرات و عنکبوتیان از گروه بزرگ بندپایانن. هزارپایان با دو گروه قبلی این تفاوت رو دارن که تعداد پاهاشون خیلی بیشتره اما مثل اونا بدن و دست و پاهای بند بند دارن. تعداد پاها هم تو انواع متفاوتشون با هم فرق داره. ممکنه 200 تا پا کمتر یا بیشتر داشته باشن. سخت پوستان این تفاوت مهم رو دارن که بدنشون یه پوشش محکم داره، مثل میگو و خرچنگ. همین پوشش محکم باعث میشه اغلب اندازه های اونا از حشرات و عنکبوتیان بزرگ تر باشه چون تو حرکت و محافظت از بدن بهشون کمک می کنه. بعضی از سخت پوستان مثل میگو تو آب زندگی می کنن چون حرکت تو آب از حرکت تو خشکی براشون آسون تره. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه ی 100 کتاب درسی پیدا کنیم.

یه گروه بزرگ بندپایان داریم که حشرات و عنکبوتیان و هزارپایان و سخت پوستان رو شامل می شن و غیر از اون یه گروه کوچیک تر کرم ها هم هست که دست و پا ندارن، اما بی مهره هایی مثل حلزون و صدف و ستاره ی دریایی و شقایق دریایی هم هستن که تو گروه هایی که می شناسیم جا نمی گیرن با این حال تو دسته ی بی مهره هان. بیشتر این موجودات تو آب زندگی می کنن اما مثلا حلزون که تو خشکی زندگی می کنه هم مثل اونا تو گروه های قبلی نیست. زندگی تو آب به اونا کمک می کنه با وجود این که ستون مهره ندارن بتونن راحت جا به جا بشن.خود این موجودات رو هم می شه طبقه بندی کرد... موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه های 101 و 102 کتاب درسی پیدا کنیم.

تو این قسمت می خوایم توجه شما رو به تفاوت های گیاهان جلب کنیم. اگه به گل ها دقت کنید، اولین تفاوتی که توجهتون رو به خودش جلب می کنه تفاوت در شکل برگ هاشونه. اگه مدتی به برگ ها دقت کنید و کلکسیونی از برگ ها جمع کنید می بینید که برگ های گیاه های گل دار رو با وجود تمام تفاوت هاشون می شه به دو دسته ی کلی برگ های صاف و کشیده و برگ های دندانه دار تقسیم کرد. اگه به تفاوت های قسمت های دیگه ی این دو جور گیاه توجه کنید به دو دسته ی بزرگ از طبقه بندی گیاهان می رسید. یعنی گیاهان تک لپه ای و گیاهان دولپه ای. این دو دسته تفاوت های دیگه ای هم با هم دارن. یه گیاه با دونهٔ تک لپه، مثل گل سوسن یا گیاه گندم و خرما، برگ های باریک و کشیده داره. تعداد گلبرگ هاش هم ۳ یا مضربی از اونه، یعنی ۳، ۶، ۹ یا اینطور عددهایی. ریشهٔ گیاهان تک لپه هم افشانه و توی خاک به اطراف پخش می شه. اما گیاهانی که دونهٔ دولپه ای دارن، مثل کدو، گوجه فرنگی و پرتقال، برگ های پهن تری دارن. گل این گیاهان به تعداد ۲ یا ۵ یا مضربی از اون ها گلبرگ داره. ریشهٔ این گیاهان هم راسته و توی خاک فرو می ره. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه های 103 تا 105 کتاب درسی پیدا کنیم.

موضوع این قسمت، بخش های متفاوت گیاهه. گیاه های دانه دار از دانه، گل، ساقه، برگ و ریشه تشکیل شدن. خود گل هم بخش های جداگونه ای داره، مثل پرچم و مادگی. پرچم و مادگی درون گلن. روی پرچم چیز های ریزی وجود داره که بهش می گن گرده. برای اینکه گیاه بتونه دونه درست کنه لازمه که گرده از روی پرچم بره و روی مادگی بشینه. به این عمل می گن گرده افشانی. برگ ها هم متنوعن و خیلی هاشون توی پاییز زرد یا قرمز می شن اما گیاهانی هم داریم مثل حسن یوسف که برگ هاشون توی بقیه فصل های سال هم سبز نیست. ساقه ها هم توی گیاه ها تفاوت دارن. ساقه های درخت ها کلفت و محکم و چوبین که بهشون می گیم تنه. ریشه هم مسئول جمع آوری آب و مواد معدنی از خاکه. این مواد از راه ساقه به برگ می رسن که کارش غذاسازی برای گیاهه. غذایی که گیاه می سازه ممکنه توی بخش های متفاوتی ذخیره بشه و ما بقیه ی جانوران ازش استفاده می کنیم. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه های 106 و 107 کتاب درسی پیدا کنیم.

این قسمت می خوایم راجع به چرخه ی زندگی گیاهان صحبت کنیم. بعضی از گیاهان مثل درخت سیب یا بوته ی گوجه فرنگی، اولش دونه بودن. مثلاً اگر دونه ی گوجه فرنگی رو توی خاک بکاریم و آب بهش برسه، جوونه می زنه و ریشه می ده. بعدش رشد می کنه و از خاک بیرون می آد. ساقه و بعد برگ هاش رشد می کنن و بوته ی تازه ی گوجه فرنگی به وجود می آد. این بوته وقتی به اندازه ی کافی رشد کرد، شکوفه یا همون گل می ده و اگه گرده افشانی به خوبی انجام بشه، قسمت انتهای مادگی گل رشد می کنه و تبدیل به میوه ی گیاه می شه. هر بوته از یک دونه به وجود می آد اما تعداد زیادی گل می ده و کلی از اون ها به میوه تبدیل می شن. یعنی هر یه دونه ای که از توی گوجه فرنگی دربیاد می تونه یه جعبه گوجه فرنگی به ما بده که هر کدوم از اون ها هم کلی دونه توشون هست و این داستان ادامه داره. برای همینم بهش می گیم چرخه ی زندگی گیاه. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه ی 108 کتاب درسی پیدا کنیم.

یه سری از گیاهان اصلاً دونه ندارن. برای همین هم می خوایم راجع به طبقه بندی گیاهان صحبت کنیم تا با انواعشون بیشتر آشنا بشید. یه سری از گیاهان مثل جلبک و خزه و سرخس دونه ندارن. جلبک ساختار ساده ای داره و خود سلول هاش تکثیر می شن و خزه و سرخس به جای دونه هاگ دارن و با پخش هاگ تکثیر می شن. گیاهان دونه دار هم خودشون دو دسته هستن. گیاهان گل دار و گیاهان مخروط دار. حتماً دیدید که درختانی مثل کاج و سرو هیچ وقت گل و شکوفه نمی دن. اونا به جای گل، مخروط دارن و دونه هاشون تو مخروط رشد می کنن. دسته ی بزرگی از گیاهان، گیاهان گل دارن که خودشون به دو دسته ی تک لپه ای و دولپه ای تقسیم می شن. دولپه ای مثل سیب و پرتقال و لوبیا و نخود و عدس و تک لپه ای مثل موز و خرما و گندم و برنج. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه های 109 و 110 کتاب درسی پیدا کنیم.