علوم پنجم - بینی و بوییدن

به نظرتون قوی ترین حستون کدومه؟ بین حواس پنجگانه، بینایی بیشترین نقش رو در شناخت ما از محیط اطراف داره. چشم یکی از مهم ترین اندام حسی ماست. تو این قسمت با اجزای چشم مثل عدسی، مردمک و عملکردشون بیشتر آشنا میشید و می فهمید که چرا بعضی افراد برای بهتر دیدن به عینک نیاز دارن.*** مطالب این قسمت تو صفحه های ۴۶ تا ۴۹ کتاب درسی آمده است.***

دیدید وقتی یه ماشین بی هوا بوق میزنه میترسیم؟ گاهی صدای محیط انقدر زیاده یا یه صدای ناگهانی بلندی میشنویم که باعث اذیت گوش هاو آسیب شنوایی مون میشه. گوش های ما بطور جدی نیاز به مراقبت دارن. گوش های ما حتی زمان خواب هم صداها رو میشنون! چجوری؟ امروز قراره چیزای جالبی راجع به اجزای گوش مانند لاله گوش، گوش میانی و گوش داخلی یاد بگیریم. ***این بحث در صفحه های 50 تا 52 از کتاب درسی آمده است.***

گاهی اوقات به خاطر سرماخوردگی طعم غذاها را خوب متوجه نمیشیم، اشتهای خودمون رو برای غذا خوردن از دست میدیم. تازه می فهمیم که خوشمزه بودن غذاها و توانایی ما تو چشیدن طعم غذاها، چه نقش مهمی توی رشد و سلامتی ما داره. برای چند لحظه تصور کنید که حس بویایی خودتون رو از دست دادید! تصورشم سخته مگه نه؟ مطالب این قسمت رو میتونید تو صفحه های ۵۳ تا ۵6 کتاب درسی علوم پایه پنجم پیدا کنید.

در قسمت های قبل با حواس پنج گانه آشنا شدید و به طور خاص با بینایی و شنوایی و چشایی و بویایی آشنا شدید. می خوایم بریم سراغ پنجمین حس یعنی حس لامسه. سرتاسر بدن ما رو پوست پوشونده. پوست مثل یه روکش بدن ما رو از سرما و گرما و ورود عوامل بیماری زا محافظت می کنه. پوست بدن ما علاوه بر محافظت از اعضای بدن، مسئولیت تشخیص نرمی و زبری، گرمی و سردی و بقیه ی ویژگی های سطحی که لمس می کنیم رو هم به عهده داره.پوست بدن ما علاوه بر محافظت از اعضای بدن، مسئولیت تشخیص نرمی و زبری، گرمی و سردی و بقیهٔ ویژگی های سطحی که لمس می کنیم را نیز بر عهده دارد.***در این قسمت به بررسی صفحه های 59 تا 62 بررسی کتاب درسی خواهیم پرداخت.***

می خوایم با بعضی از ابزار و وسایلی که توی ساده تر شدن کارها به ما کمک می کنن آشنا بشیم. این جوریه که ما در طول روز خیلی کارهارو انجام می دیم که زور خودمون برای انجام دادنشون کافی نیست. عملاً بدون این ابزارها که بهشون ماشین می گیم، نمی تونیم خیلی کارهارو انجام بدیم! مثلاً شاید براتون پیش اومده باشه که چاقو نداشته باشید و بخواید پرتقال پوست بکنید! غیرممکن نیست ها اما خیلی سخته! یا تصور کنید بدون ناخن گیر بخواید ناخن هاتون رو کوتاه کنید. یا بدون قیچی بخواید مقوا رو به شکل مشخصی ببرید و کاردستی درست کنید! خیلی سخت می شه، نه؟ تو این قسمت با یکی از ماشین های ساده، یعنی اهرم آشنا می شیم.***در این قسمت به بررسی صفحه 63 تا 65 کتاب درسی خواهیم پرداخت.***

می دونیم که اهرم ها برای راحت تر کردن کارهای متنوع به ما کمک می کنن و کاربردهای متنوعی هم دارن، ترازو هم یکی از همین اهرم هاست و در وزن کردن مواد به طور دقیق به ما کمک می کنه. موضوع این قسمت رو تو صفحه های 66،67 و 68 کتاب درسی می تونیم پیدا کنیم.

حتما شده موقع غذا خوردن غذات بریزه زمین و تو برای جمع کردنش از جارو استفاده کنی. قبلا گفتیم که اهرم ها، ماشین های ساده ای هستن که برای آسون کردن کارها به ما کمک می کنن و جارو هم اهرمی هست که به ما کمک کنه تا به جای این که با دست دونه دونه آشغال هارو جمع کنی با جارو راحت تر جمع کنی یا مثلا فرغون هم اهرمی هست که به جای این که با دست وسایل رو ببریم با فرغون آسون تر حملش کنیم. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه ی 69 کتاب درسی پیدا کنیم.

گفتیم که اهرم ماشین ساده ست و با انواع اهرم ها آشنا شدیم و قراره بریم سراغ یه اهرم جدید. مثلا وقتایی که یه وسیله ی خیلی سنگین رو می خواین از پله ها ببریم بالا از سطح شیب دار استفاده می کنیم. حالا چطوری؟ موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه های 69 تا 72 کتاب درسی پیدا کنیم.

فک کردین چند مدل سطح شیب دار داریم؟ مثلا برای این که از یه دیوار بریم بالا از نردبان به عنوان سطح شیب دار استفاده می کنیم یا پله های خونمون هم یه نوع سطح شیب دار هستن. شاید جالب باشه بدونین که جاده ی کوهستانی هم یه نوع سطح شیب دار به حساب میاد. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه ی 73 کتاب درسی پیدا کنیم.

ما تو اطرافمون ماشین های ساده ی زیادی هستن که کمک می کنن زندگیمون راحت تر بشه و ساخت همین ابزار و ماشین های ساده باعث شد تا ماشین های پیچیده تر اختراع بشن. یک سری از این ماشین های ساده ابزاری مثل چاقو، تبر،کلنگ، قیچی و یا حتی دندونامون هستن، خب ممکنه سوال پیش بیاد که اینا چطور ماشین ساده ای هستن؟ یه نوع ماشین هست به نام گُوِه و این ابزار همه شون از این نوع هستن که با لبه یا لبه های تیزشون به بریدن اجسام کمک می کنن. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه های 73 تا 75 کتاب درسی پیدا کنیم.

حتما شده یه وقتا وسیله هایی که می بینین رو تو ذهنتون بگردین و شبیهشون رو پیدا کنین. مثلا وقتی یه سرسره پیچ پیچی می بینین چه چیزهایی رو یادتون میاد که شبیهش هستن؟ دقیقا خود پیچ یا مثلا در بطری آب یا مارپیچ ها یا دریل ها و مته ها. خب این پیچ پیچ ها چه فایده ای تو زندگی ما دارن؟ اصلا چرا این وسیله ها پیچ پیچی ساخته شده؟ موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه‎ های 75 و 76 کتاب درسی پیدا کنیم

قبلا با ماشین های ساده ای مثل اهرم، سطح شیب دار، گُوِه و پیچ آشنا شدیم. اگر بخوایم سنگ سنگینی رو جا به جا کنیم، از چی استفاده می کنیم؟ دیلم می تونه یه اهرم خوب برای این کار باشه. اگه بخوایم یه صندلی چرخ دار یا وسیله ی مشابهی رو تا ارتفاع کمی جا به جا کنیم از سطح شیب دار استفاده می کنیم. ولی وقتی که لازمه وسیله ی سنگینی رو تا ارتفاع زیادی بالا ببریم از چی می تونیم کمک بگیریم؟ یه ماشین ساده ای که تو این شرایط می تونه کمک کنه قرقره ست. قرقره از یه صفحه ی ضخیم دایره ای شکل تشکیل شده که تو لبه ی اون شیار داره. می تونیم طنابی رو از شیار روی لبه عبور بدیم و با اون اشیای سنگین رو جا به جا کنیم. معمولا برای استفاده از قرقره اونو بالای نقطه ای که می خوایم جسم سنگین رو به اونجا منتقل کنیم متصل می کنیم و یه سر طناب رو به جسم وصل می کنیم و یه سرش رو می کشیم تا جسم بالا بره. قرقره یکی دیگه از ماشین های ساده ست که تو ماشین های پیچیده تری مثل آسانسور یا جاهایی مثل کشتی ها، دستگاه های بدنسازی و میله ی پرچم کاربرد داره. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه های 76 و 77 کتاب درسی پیدا کنیم.

مهم ترین اختراع انسان در طول تاریخ یه ماشین ساده بوده که شاید تا حالا راجع به چرخ و اهمیتش تو زندگی شنیده باشین، ولی معمولا وقتی حرف از چرخ می شه کسی به همراه همیشگی اون یعنی محور اشاره نمی کنه. چرخ برای این که بتونه مفید باشه لازمه به محوری که معمولا وسطش قرار داره وصل باشه. یکی از مهم ترین کارهای چرخ و محور گسترشش تو صنعت حمل و نقله. هیچ وسیله ی نقلیه ای از گاری و دوچرخه گرفته تا خودرو و قطار و هواپیما و حتی کشتی بدون کمک چرخ و محور نمی تونن حرکت کنن. تو بعضی وسایل مثل دوچرخه، نیروی پای ما باعث چرخیدن محور می شه و بعدش چرخش محور، چرخ رو می چرخونه اما تو بیشتر وسایل سوختن سوخت های فسیلی تو موتورشون انرژی لازم برای چرخیدن محور رو فراهم می کنن و باعث چرخیدن چرخ ها و حرکت وسایل نقلیه می شن. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه ی 78 کتاب درسی پیدا کنیم.

توی قسمت های قبل با انواع ماشین های ساده آشنا شدید اما خیلی از ماشین هایی که ازشون استفاده می کنیم، ترکیبی از چند ماشین ساده هستن. نمی تونیم بگیم ناخن گیر چه ماشینیه چون در واقع از چند ماشین ساده تشکیل شده که باید بگیم هر کدوم از اون ها چه نوع ماشینی هستن، مثلاً ناخن گیر دو اهرم از انواع متفاوت داره و قسمت تیزش هم گوه اس. همین طور درکنسروبازکن ترکیبی از چند ماشین ساده اس. اما لزوماً با ترکیب ماشین های ساده یه ماشین جدید کاربردی به دست نمیاد. گاهی اوقات برای سرگرمی یا تقویت مهارت ماشین های ساده رو دنبال هم می چینیم تا یه سازهٔ جالبی شبیه اون هایی که توی انیمیشن تام وجری می بینید درست کنیم. به این نوع از ماشین های ترکیبی ماشین گلدبرگ هم می گن. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه ی 78 کتاب درسی پیدا کنیم.

توی این قسمت قراره راجع به اهمیت خاک صحبت کنیم. ممکنه خیلی از شما تصور کنید که خاک چون همه جا هست، ارزش چندانی نداره اما خاک که در واقع لایهٔ رویی سطح زمینه روی زندگی تمام موجودات زمین اثر داره و اگر آلوده بشه یا آسیب ببینه به این راحتی ها جایگزین نمی شه. برای تشکیل یه لایهٔ یک سانتی متری خاک روی سطح زمین ۲۰۰ سال زمان لازمه. خاک از خرد شدن سنگ ها تشکیل می شه. وقتی باد و طوفان می شه سنگ ها با هم برخورد می کنن، گاهی هم غلتیدن توی بستر رودخونه ها باعث خرد شدن سنگ ها می شه و اون ها رو به خاک تبدیل می کنه. همین شکل های متفاوت خرد شدن باعث می شه خاک ها از نظر ریزی و درشتی دونه هاشون با هم متفاون باشن. البته فقط خرد شدن کافی نیست، به خاطر موادی که توی هر محیطی هستن، یه سری تغییر شیمیایی هم برای خاک ها اتفاق می افته که باعث می شه خاک هر منطقه ای رنگ و ظاهر متفاوتی داشته باشه. مثلاً توی جزیرهٔ هرمز به خاطر شرایط محیط خاک هایی با رنگ های خیلی متنوع در کنار هم هستن که زیبایی خاصی داره. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه های 79 و 80 کتاب درسی پیدا کنیم.

موضوع این قسمت نقش گیاهان در تشکیل خاکه. همه تون می دونین که گیاهان برای رشدشون به خاک نیاز دارن اما شاید تا حالا نشنیده باشید که خاک هم برای این که حفظ بشه و از بین نره به گیاهان نیاز داره. تازه گیاهان تو تشکیل خاک هم نقش دارن. یکی از عواملی که توی درست شدن خاک نقش داره، گیاهه. ریشه های گیاهان داخل خاک پیش روی می کنن و توی مسیرشون به یه سری سنگ برخورد می کنن. ریشه ها می خوان به رشد وپیش روی خودشون ادامه بدن، بنابراین سنگ ها رو خرد می کنن و این جوری به تشکیل خاک کمک می کنن. از طرف دیگه اگر گیاه توی خاک نباشه، لایه ی رویی خاک که خیلی هم باارزشه، خیلی راحت با باد و طوفان جابه جا می شه و از دست می ره. در حالی که وقتی گیاه توی خاک باشه، ریشه های گیاه خاک رو نگه می دارن. بنابراین ما می تونیم با کاشتن گیاه و تقویت پوشش گیاهی به تشکیل خاک و محافظت از اون کمک کنیم. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه های 81 و 82 کتاب درسی پیدا کنیم.

این قسمت راجع به نقش دما تو تشکیل خاک صحبت می کنیم. همون طور که می دونید برای تشکیل خاک لازمه اول سنگ ها خرد بشن. بعضی وقت ها سنگ های خیلی بزرگ در اثر تغییرات دما خرد می شن. به این ترتیب که وقتی بارون می باره لابه لای سوراخ های ریز سنگ ها می ره و اون سوراخ ها پر از آب می شن. وقتی هوا سرد می شه، درست قبل از یخ زدن آب، حجم آب زیاد می شه. بنابراین وقتی آب یخ می زنه به دیواره ی سوراخ ها فشار می آره و سنگ رو می شکنه. به این ترتیب سنگ های خیلی بزرگ به سنگ های کوچک تری تبدیل می شن که می تونن جابه جا بشن و از طریق عوامل دیگه به مرور به خاک تبدیل بشن.برخورد سنگ ها با هم در اثر باد و طوفان یا قل خوردن سنگ ها توی بستر رودخونه ها هم باعث خورد شدن سنگ ها می شه. سنگ های بزرگ بعد از خورد شدن دچار تغییرات شیمیایی هم می شن و در نهایت کل این تغییرات باعث تشکیل خاک می شه. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه ی 83 کتاب درسی پیدا کنیم.

اگه ما آدما همچنان به تولید پسماند ادامه بدیم و اونا رو تو طبیعت رها کنیم، آسیبش به خودمون بر می گرده. بنابراین برای مراقبت از زندگی خودمون هم که شده باید تلاش کنیم پسماند کمتری تولید کنیم. در گذشته انسان ها این همه پلاستیک و کاغذ و پسماندهای مصنوعی تولید نمی کردن و پسماند باقی مونده از غذاهاشون بعد از مدتی تو طبیعت تجزیه می شد و به خاک برمی گشت. الان مشکل ما اینه که پسماندهای ما ترکیبی از انواع مواده که رو هم تلنبار می شن و به این سادگی ها تجزیه نمی شن. اگه می خوایم به خودمون و طبیعت کمک کنیم باید تلاش کنیم اول پسماند کمتری تولید کنیم و بعد اون ها رو از هم جدا کنیم و هرچی کاغذ و پلاستیک و پسماند خشک داریم، به مراکز بازیافت بدیم تا دوباره ازشون استفاده بشه و پسماندهای تر باقی مونده از مواد غذایی رو به طبیعت برگردونیم. این پسماند رو اگه درست زیر خاک دفن کنیم به گیاخاک تبدیل می شه و باعث غنی تر شدن خاک برای رشد گیاهان می شه. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه های 84 و 85 کتاب درسی پیدا کنیم.

این قسمت درباره نفوذپذیری خاک صحبت می کنیم. منظور از نفوذپذیری میزان نفوذ آب توی خاکه. نفوذپذیری خاک معنیش اینه که توی مدت زمان یکسان، آب بیشتری می تونه توی اون خاک نفوذ کنه و هرچی نفوذپذیری خاک کمتر باشه آب کمتری توش نفوذ می کنه. تو این قسمت آزمایشی رو انجام دادیم که نفوذپذیری خاک های رس و ماسه رو با خاک باغچه مقایسه کردیم. نتایج این آزمایش نشون می ده نفوذپذیری خاک رس خیلی کمتر از بقیه ی انواع خاکه و نفوذپذیری ماسه از همه بیشتره. بین این سه نوع خاک، خاک باغچه برای رشد گیاهان از همه بهتره چون نه اون قدر نفوذناپذیره که آب واردش نشه و به ریشه های گیاه نرسه و نه اون قدر نفوذپذیره که آب توش نمونه و ریشه ی گیاه فرصت جذب آب رو پیدا نکنه. توی ترکیب خاک باغچه هم خاک رس هست و هم خاک ماسه. به جز اون ها مقداری هم گیاه خاک و کود داره که مواد لازم برای رشد گیاه رو دارن. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه های 86 و 87 کتاب درسی پیدا کنیم.

تو این قسمت می خوایم راجع به یه موضوع خیلی جدی صحبت کنیم: فرسایش خاک. فرسایش به ازبین رفتن مداوم خاک سطح زمین گفته می شه یعنی با گذشت زمان خاک توسط آب یا باد جابه جا می شه. یکی از بازرترین علل فرسایش قطع درختان و نبود پوشش گیاهیه. وقتی گیاه توی خاک باشه ریشه های اون گیاه محکم خاک رو نگه می دارن و نمی ذارن راحت با باد یا سیلاب جابه جا بشه ولی وقتی جایی زیاد گیاه نداره مثل صحرا بادها مدام خاک رو بلند می کنن و باعث فرسایشش می شن. یکی از چیزای دیگه ای که می تونه پوشش گیاهی رو کم کنه چرای بی رویه دام هاس. علاوه بر اون اگر کشاورزها زمین هاشون رو نامناسب شخم بزنن باعث می شن آب راحت تر خاک رو بشوره و با خودش ببره. بنابراین حفظ پوشش گیاهی مناسب برای پیشگیری از فرسایش خاک خیلی مهمه. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه ی 88 کتاب درسی پیدا کنیم.

هر گیاهی برای رشد نیازهایی داره. تو این قسمت راجع به دو نیاز اساسی گیاهان یعنی آب و نور صحبت می کنیم. هیچ گیاهی نیست که بدون آب و نور بتونه توی مدت طولانی زنده بمونه و به رشدش ادامه بده اما میزان نور و آبی که گیاهان متفاوت نیاز دارن با هم تفاوت داره. مثلاً بوته ی گوجه فرنگی برای اینکه خوب رشد کنه و گوجه فرنگی های خوش رنگ و آبداری داشته باشه به آفتاب مستقیم نیاز داره اما بیشتر گیاه های آپارتمانی توی آفتاب مستقیم از بین می رن و باید نور غیرمستقیم داشته باشن. اگه مدتی از چند گلدون متفاوت در کنار هم نگهداری کنید می بینید که میزان آب لازم برای گلدون ها هم با هم تفاوت داره. برای همینه که بعضی گیاه ها توی مناطق بیابونی رشد می کنن در حالی که گیاه های دیگه ای هستن که فقط تو مناطق پرباران می تونن زنده بمونن. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه ی 90 کتاب درسی پیدا کنیم.

گیاهان برای رشد به محیط مناسب نیاز دارن. بخش زیادی از نیازهای گیاهان، یعنی آب و مواد معدنی از طریق خاک تأمین می شه. اگه خاک نتونه آب کافی رو از خودش عبور بده و به ریشه برسونه یا نتونه آب رو توی خودش نگه داره تا ریشه های گیاه فرصت جذب آب رو داشته باشن، گیاه نمی تونه خوب رشد کنه. برای همین خاک مناسب گیاه باید خاک باغچه باشه که مخلوطی از خاک رس و ماسه باشه تا آب رو به اندازه ی کافی تو خودش نگه داره. علاوه بر اون، خاک باید مواد معدنی لازم برای گیاه رو هم داشته باشه که از طریق کود تأمین می شه. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه های 94 تا 96 کتاب درسی پیدا کنیم.

فهمیدیم که گیاهان به آب و نور و خاک مناسب برای رشد نیاز دارن، تو این قسمت یه دور این نیازها رو مرور می کنیم و می گیم که گیاهان به هوا هم نیاز دارن. آزمایشی رو تو این قسمت می بینید که نشون می ده اگه یه دونه رو توی شرایط متفاوت بکارید، اون دونه هایی که آب ندارن اصلاً جوونه نمی زنن، اون هایی که خاک ندارن، جوونه می زنن اما نمی تونن رشد کنن. دونه هایی که نور ندارن، ساقه شون رشد می کنه تا به نور برسه اما بدون نور سبز نمی شن. دونه هایی که توی ظرف دربسته هستن، حتی با وجود نور و آب و مواد خام مناسب هم نمی تونن خوب رشد کنن چون هوا بهشون نمی رسه. موضوع این قسمت رو می تونیم تو صفحه ی 97 کتاب درسی پیدا کنیم.